środa, 23 listopada 2011

Sztuka Starożytnego Egiptu




Co należy umieć rozpoznać:

- Piramida faraona Dżesera w Sakkara (bryła)
- piramidy Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa w Gizeh
- Sfinks w Giza
- Triada króla Mykerinosa
- faraon Mykerinos z małżonką
- posągi pary książęcej Rahotepa i Nofret
- posąg Sezostrisa I
- Skryba z Sakkara
- kolosy Memnona (posągi Amenhotepa III)
- paleta Narmera
- świątynia królowej Hatszepsut w Deir El Bahari
- świątynia Ramzesa II w Abu Simbel (fasada)
- świątynia Horusa w Edfu (plan, pylony), świątynie w Karnaku i Luksorze
- polowanie na dzikie ptactwo z grobu Menny
- malowidło tancerka i dwie muzykantki, grobowiec Nachta w Tebach
- malowidło przedstawiające płaczki – grobowiec w Tebach
- Gęsi z Meidum
- Złota maska Tutenchamona
- głowa królowej Nefretete
- płaskorzeźba Echnatona z rodziną
- malowidło przedstawiające córki Echnatona


WARUNKI ROZWOJU SZTUKI

1.     Warunki geograficzne
- rzeka Nil – wyznaczała rytm zajęć, regulowała tryb życia Egipcjan
Muł  ♥ wyrabianie cegły – domostwa
       ♥ wyrób drobnych figurek
- papirus, kwiat lotosu – częsty motyw w malarstwie, reliefie i w architektonicznych detalach (głowice kolumn)
- brak lasów, pustynie, duże złoża minerałów, obfitość kamienia (piaskowiec, wapień, bazalt, czarny i czerwony granit), kamienie półszlachetne (turkusy, agaty, ametysty, kryształ górski), kamień – architektura świątyń, grobowców i monumentalna rzeźba; kamienie półszlachetne i złoto – wrób biżuterii i zdobnictwo przedmiotów codziennego użytku.

2.  Religia
- politeizm (wielobóstwo)
- rozwój religii w ciągu wieków, lokalne bóstwa pod postaciami zwierząt
- powszechny: kult boga słońca Re i Ozyrysa – boga świata podziemnego
- wiara w jednego boga-słońce Atona wprowadzona przez faraona Echnatona (epizod w wierzeniach egipskich, ważny element sztuki)
- wiara w życie pozagrobowe, sąd Ozyrysa → przejście do wieczności, człowiek składa się z ciała, duszy i imienia – życie wieczne jest dostępne tylko wtedy, kiedy cześci ciała nie uległy zniszczeniu
- mumifikacja zwłok – budowanie grobowców zapatrywanych w przedmioty zmarłego oraz amulety

obrzędy religijne:   
uroczyste procesje z posągiem boga z udziałem ludu
codzienne modły (obmywanie i okadzanie posągu bóstwa przez kapłanów)

3.     Ustrój
- charakter hierarchiczny oparty na niewolnictwie
Faraon – uważany za boga, czczony na równi z bogami
- religia i ustrój w Egipcie były nierozelwalnym związkiem władcy i wierzeń, stanowiły całość, ustalony, nienaruszalny porządek
Kapłani i urzędnicy
Rzemieślnicy i chłopi
- początkowo władza faraonów była bardzo silna (budowano dla nich olbrzymie grobowce i pałace) z czasem wzrosło znaczenie kapłanów
- Nowe Państwo – duży wpływ na rządy mieli kapłani boga tebańskiego Amona-Ra
- kult faraona uległ osłabieniu na korzyść kultu lokalnych bóstw
- koniec budowy piramid – wzrost ilości budowy świątyń

            4. Dzieje
Stare Państwo (XXIX – XXI w. p.n.e.)
  królowie – Dżeser, Cheops, Chefren, Mykerinos
  dzieła:          - piramida schodkowa Dżesera
- piramida Cheopsa w Gizie
- piramida, świątynia i sfinks Chefrena w Gizie
- piramida i posąg Mykerinosa
- grobowiec możnowładcy Ti z barwnymi reliefami w Sakkarze
- rozkwit polityczny, gospodarczy i kulturalny
- sztuka – wypracowanie najważniejszych formy dla architektury grobowcowej (mastaba, piramida) oraz dla pełnej rzeźby i reliefu

Średnie Państwo (XXI – XVII w. p.n.e.)
dzieła:         - groby skalne w Beni Hasan w Asuanie
                        - portret Sesostrisa III
- wysoki poziom sztuki złotniczej i jubilerstwa

Nowe Państwo (XVI  - XI w. p.n.e.)
  królowie: Hatszepsut, Amenhotep IV Echnaton, Tutenchamon, Ramzes II
dzieła:         - świątynia grobowa Hatszepsut w Dejr el-Bahari
                        - świątynia Amon-Ra w Luksorze orac Chonsu i Mut w Karnaku
                        - świątynia Totmesa III
                        - świątynia i pałac Echnatona w Tell el-Amarna
                        - portrety Echnatona i Nefretete
                        - świątynia Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel
                        - grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów
- szczyt potęgi militarnej, gospodarczej i kulturalnej
- zetknięcie się Egipcjan z kulturą basenu Morza Śródziemnego: Kreteńczykami i Achajami (walki morskie, kontrakty handlowe)
- ruch budowlany
- potęga kapłanów Amona
- najwyższy poziom rzemiosła artystycznego
- usamodzielnienie się malarstwa
- wypracowanie się ostatecznych form architektury świątynnej

Epoka późna (XI – IV w. p.n.e.)

Epoka grecko – rzymska (IV w. p.n.e. – VII w. n.e.)
- 322 r. p.n.e. – podboje Aleksandra Macedońskiego – władcy macedońscy, miastro Aleksandria, muzeum i biblioteka aleksandryjska
- powierzchowne wpływy greckie
- dynastia Ptolemeuszów (Kleopatra)
- podbój Egiptu przez Rzymk (30 r. p.n.e.)
- wpływy rzymskie
- początki chrześcijaństwa od II w.
- panowanie i wpływy bizantyjskie
- podbój Egiptu przez Arabów – VII w. n.e. – wpływy kultury islamu

ARTYSTA I DZIEŁO

- monumentalna sztuka egipska służyła władcy i religii
- dzieła powstawały na zamówienie klasy rządzącej – gloryfikacja władcy, odtwarzanie zróżnicowania klasowego społeczeństwa, przekazywanie i umacnianie wierzeń religijnych
- funkcja ideologiczna – odzwierciedlenie stosunków w państwie

- sposób myślenia Egipcjan:
            * odwieczny rytm przyrody – wylewy Nilu
            * skoncentrowanie na życiu wiecznym
            * układ stosunków społecznych

- artysta poprzez dzieło wyrażał wartości powszechne i stałe (nie mówił o przeżyciach, wrażeniach, upodobaniach)
- charakter obiektywny, stwierdzenie porządku rzeczy

Artysta – rzemieślnik
- wyżej w hierarchii niż chłopi, jednak nadal miał niską pozycję społeczną
- utrzymywał się z pracy rąk
- praca zespołowa (specjalizacja w wąskiej dziedzinie)
- powstawanie rzeźby: jeden tnie kamień, inny go rzeźbi, inny poleruje, inny polichromuje
- praca kolektywna + niska pozycja społeczna ► artysta anonimowy
* wyjątek architekci, budowniczowie świątyń i piramid (zabezpieczenie życia pośmiertnego faraona) – urzędnicy   
   -  wyższe stanowisko społeczne
   - architekt faraona Dżesera – Imhotep
   - architekt Nowego Państwa – Amenhotep (otrzymał pozwolenie na zbudowanie sobie świątyni grobowej)

Ptah – bóstwo opiekuńcze artystów i rzemieślników; bóg memficki; mumia mężczyzny z symbolem szczęścia 
- berło uas
- arcykapłan Ptaha to „przełożony artystów”

ARCHITEKTURA

domostwa – suszona cegła, muł nilowy – nietrwałe i prymitywne
pałace faraonów i rezydencje wielmożów nie zachowały się do dziś
pałac – kompleks niskich pomieszczeń, otoczone ogrodem z sadzawką lub stawem

Ważna była architektura religijna:         grobowcowa (sepulkralna)
                                                             świątynna (sakralna)

1.     Grobowce:
mastaba
mastaba – pierwotna forma grobowca – kopiec w kształcie nasypu ziemnego o ukośnych ścianach, z kamienia lub cegły; komora grobowa zawierająca sarkofag z mumią znajdował się pod ziemią
grobowce – piramidy

I – piramida schodkowa Dżesera (kamień jako materiał budulcowy zastosowany po raz pierwszy)

II – zespół grobowców w Gizie (okres Starego Pańswta): piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa oraz Sfinks o twarzy faraona Chefrena; kompleks świątyń grobowych oraz mastaby wyższych urzędników

piramidy – pomniki władzy
- budowano je posługując się obliczeniami matematycznymi i znajomością praw fizyki

grobowiec faraona Cheopsa – 146,6 m wysokości, a długość każdego boku wynosi 230, 35 m; podstawa usytuowana według czterech stron świata
- w centrum piramidy duża, pusta komora – nad nią szereg pomieszczeń odciążających, aby nie zawalił się strop
- szyby korytarzy prowadziły do komory grobowcowej umieszczonej pod ziemią
  
III – okres Nowego Państwa
- osoba faraona traciła na znaczeniu – zaprzestano budowy piramid, zastąpiono je grobowcami kutymi w skale z towarzysząca mu świątynią grobową (Dolina Królów i Dolina Królowych naprzeciw Karnaku i Luksoru)
- nietknięty grób królewski z pełnym wyposażeniem – grobowiec Tutenchamona (odkryty przez  Cartera i Carnarvona w 1922 r.)

Światynie skalne
- świątynie Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel (przeniesione)
- świątynia Hatszepsut w Dejr el-Bahari (rekonstruowana przez Polaków)

2.     Świątynie
- podstawowe tworzywo architektoniczne – kamień (twardy, ciężki, niełatwy w obróbce – narzucał sposób rozwiązania bryły)
- zasada konstruowania – prawo działania przeciwstawnych sił i podpierania
- w ogromnych świątyniach stawiano wiele podpór w postaci kolumn i filarów podtrzymujących belki w miejscach złączeń
- kolumny i zewnętrzne mury – masywne
- wewnątrz sal mnóstwo kolumn
filar – podstawowy element konstrukcyjny, potężna, pionowa podpora z kamienia o przekroju czworoboku
kolumny egispkie – różne formy




okres Starego Państwa  - podpora o przekroju koła, początkowo prosty słup, następnie dodano u góry głowicę  - kapitel oraz podstawę – bazę (aby zwiększyć powierzchnię odbierania ciężaru stropu i ciśnienia w dół na podłoże)
- kolumna – funkcja dekoracyjna – zdobienie trzonu, uformowanie głowicy na kształt liści palmowych lub pąka lotosu
- półkolumna – połówka kolumny rozciętej wzdłuż osi pionowej, zrośnięta z trzonem muru
- krajnik – gzyms – poziomy występ muru naśladujący zwój maty
- fryz – pas dekorujący o motywach kwitnących trzcin
- pozostałe dekoracje – zdobnictwo architektoniczne – malarstwo, płaskorzeźba, pismo (treść religijna oraz funkcja plastyczna – urozmaicała ciężkie, surowe, geometryczne formy)

okres Średniego Państwa (grobowce w Beni Hasan)
- kolumna o przekroju wieloboku foremnego z kapitelem w kształcie kostki – kolummna protodorycka
- kapitel hatorycki – ozdobiony po bokach głową bogini Hator
- filar ozyriacki – z postacią boga Ozyrysa

okres Nowego Państwa
- schemat budowy świątyń (kapłanów Amona w Tebach wzmogła budowę świątyń)
- koncepcja architekta Amenchotepa syna Hapu – świątynia Chonsu w Karnaku, świątynia Horusa w Edfu
- właściwą świątynię poprzedza aleja sfinksów (od przystani na Nilu do świątyni)
- wejście znajdowało się pomiędzy dwiema wieżami (pylonami)
- każde następne pomieszczenie było mniejsze i ciemniejsze od poprzedniego
- lud miał wstęp tylko na dziedziniec, wyższa klasa społeczna (urzędnicy) zatrzymywali się w sali kolumnowej, do sanktuarium (znajdował się tam posąg bóstwa) mieli dostęp kapłani i faraon

cecha architektury sepulkralnej i sakralnej to monumentalizm (formy wielkie, zwarte i uproszczone); budowle osiadłe, ciężkie i nieruchome – statyczne

RZEŹBA
- monumentalna rzeźba (posągi władców i bóstw) wykonywano w granicie, bazalcie
- rzeźby mniejsze (portrety – wapień, drewno)
- drobne figurki (wyposażenie grobów) – ulepione z mułu nilowego
polichromia – malowanie rzeźby pełnej i reliefów

kompozycja bryły rzeźbiarskiej
- poza przedstawionej postaci była umowna, konwencjonalna (dostojna, oficjalna, pełna godności, hieratyczna)
- rzeźby przeznaczone do oglądania z przodu – układ frontalny
- faraon jako bóstwo – przedstawiony w ponadczasowej młodości, bez wad anatomicznych
- brak ukazania charakteru postaci, twarz pozbawiona uczuć, nieruchoma, wyraz obojętny

portret syntetyczny – artysta ogranicza się do oddania najistotniejszych cech anatomicznych
* wyjątek! Portret Sesostrisa III (okres Średniego Państwa) – portret „pesymistyczny” – wyraz znużenia i goryczy

rzeźba oficjalna – portrety książąt i wyższych urzędników – ten sam wyraz twarzy i poza jak portrety faraonów lecz były bardziej realistyczne – odtwarzały wiernie wszystkie cechy ich wyglądu łącznie z wadami anatomicznymi
- w rzeźbie oficjalnej stosowano hierarchię wielkości postaci uzależnioną od miejsca zajmowanego w społeczeństwie przez osobę portretowaną (schemat ukształtowany w okresie Starego Pańswta)

Cechy rzeźby egipskiej: surowość, prostota, dostojeństwo, spokój, ponadczasowość, nieruchomość, statyczność

Kierunki w kompozycji: piony i poziomy zrównoważone, bryła nie ma prześwitów i nie współprzenika się z przestrzenią

Tworzywo rzeźbiarskie: narzuca sposób kształtowania bryły
- rzeźba monumentalna – tworzywo – blok surowego kamienia, oporny i twardy w obróbce
      ►  bryła rzeźbiarska: blokowa, zwarta, zamknięta, lekko zgeometryzowana
- syntetyzowanie – osiągnięcie maksimum działania przy oszczędnych środkach  
  ► całość dzieła czytelna, duża, bezpośrednia siła wyrazu

BARWNY RELIEF I MALARSTWO

barwne reliefy – płaskie lub wklęsłe – na murach i kolumnach grobowców i świątyń

malarstwo (początkowo związane z reliefem) usamodzielniło się w okresie Nowego Państwa
- malowidła ścienne na zaprawie gipsowej o podobnej jak w reliefie tematyce i funkcji

Tematyka:
- najważniejsze i najliczniejsze sceny religijne to wyobrażenia bóstw i faraona, przedstawienie rytuału pogrzebowego, sądu Ozyrysa
- sceny batalistyczne – bitwa pod Kadesz Ramzesa II w Abu Simbel
- sceny przedstawiające zajęcia gospodarskie, polowania w zaroślach papirusów, zwierzęta, drzewa, kwiaty
- sceny z uczt – malowidła przedstawiające tancerki, muzykantki i śpiewaków

* Egipcjanie wrażliwi na piękno przyrody:
            - reliefy z grobowca możnowładcy Ti w Sakkarze (Stare Państwo)
            - reliefy ze świątyni Totmesa III w Dejr el-Bahari – „ogród botaniczny” (Nowe Państwo)

 Funkcja malarstwa i reliefów
- ideologiczna – tak samo jak w architekturze i rzeźbie (pewien wzorzec) – przekazanie informacji lub utrwalenie wiadomości religijnych i historycznych w jasny i czytelny sposób
- zdobnicza

schemat postaci ludzkiej
- głowa profilem, oko na wprost, tułw na wprost, nogi profilem
- nie stosowano skrótów perspektywicznych
- perspektywa odrzutowana – zbliżona do dzisiejszej perspektywy geometrii wykreślnej

przestrzeń (ukazana w sposób umowny) – podział kompozycji na poziome pasy opowiadające o rozwoju akcji w czasie i przestrzeni

Kanon egipski
proporcje postaci – pokratkowane wzorniki z kamienia lub gipsu, z ustaleniem ile kratek powinny wynosić wymiary części ciała postaci siedzącej lub stojącej

znaki pisarskie – komentarz o określonym znaczeniu, ważna część kompozycji – jedność pisma i obrazu
pismo egipskie – jedno z najstarszych pism świata
- najdawniejsza forma – hieroglify – rozwinięta z pisma obrazkowego
- pismo fonetyczne – pozbawione samogłosek, także znaki oznaczające całe wyrazy
- uproszczenie – pismo hieratyczne, a od VII w. p.n.e. pismo demotyczne
- znaki pisarskie kute w kamieniu lub pisane pędzelkiem lub trzcinowym pisakiem na papirusie
- od strony prawej ku lewej lub z góry na dół
- piękny i czytelny układ całości – ważna kaligrafia, a nie ortografia

układy kompozycyjne – najczęściej pasowe, silnie zrytmizowane, przeważnie otwarte w dwóch kierunkach
- kompozycja otwarta w prawo i lewo (od góry i dołu ograniczona pasami)
środki wyrazu – płaska plama czystej barwy i cienki barwny kontur; ciepła paleta barw (brązy, żółć, czerwień; urozmaicone bielą, czernią, zielenią i błękitem)
- barwy lokalne (bez względu na światło i otoczenie), płasko na przedmiocie, ograniczone od siebie
- spokojna, pogodna kolorystyka
- zrytmizowanie układów
- uproszczenie form natury
- charakter dekorujący

KANON

kanony – wzorce, reguły, ustalone sposoby postępowania

- podobieństwo dzieł egispkich na przestrzeni stuleci (podobne pozy i gesty postaci, ten sam wyraz twarzy, podobieństwo obiektów architektonicznych, ten sam sposób organizowania bryły, przestrzeni i płaszczyzny)
- Stare Państwo – kanon dla rzeźby pełnej i barwnego reliefu
- Nowe Państwo – kanon architektury

Egipt – stałe normy i reguły wynikały z regularnego cyklu przyrody i uporządkowanej struktury społecznej

kanon – sztuka oficjalna – malarstwo, relief, rzeźba i architektura świątyń
swobodniejsze ujęcie – rzeźby urzędników i figurki wykonane z mułu nilowego przez artystów ludowych
- kanon – przedstawienie ludzi i przedmiotów – uchwycenie istotnych, niezmiennych cech
- proporcje i hierarchie wielkości postaci (wzorniki)

architektura – stałe następstwo, charakter i wielkość pomieszczeń świątynnych, schematy kompozycyjne

kanon w sztuce egipskiej był stałą, niezmienną zasadą kształtowania dzieł. Uwarunkowany był specyficznymi stosunkami geograficznymi i społecznymi. Charakteryzował się konserwatyzmem, co z czasem doprowadziło do schematyzmu i skostnienia form sztuki

- istnienie ścisłych przepisów umożliwiał pracę całego zespołu artystów nad jednym dziełem
- mistrzowska strona warsztatowa
- kanon kształtował się zgodnie z mentalnością, aż do najdoskonalszej formy – przyjętej powszechnie i stosowanej przez wieki
- rzadkie odstępstwa od kanonu potwierdzały regułę
  odstępstwa:
- pesymistyczny portret Sesostrisa III w rzeźbie
- okres panowania Echnatona


SZTUKA ZA CZASÓW ECHNATONA

-  przeniesienie stolicy do Tell el-Amarna
- Amenhotep IV – Echnaton (panowanie - 1379 – 1362 r. p.n.e.)
- zerwanie z politeizmem – kult jednego boga-słońca Atona (naruszenie władzy kapłanów)
- faraon-poeta – popierał sztukę wolną od schematów
- nowa stolica – „Horyzont Atona” – zbudowano tam świątynię i pałac królewski
- liczne portrety Echnatona i jego żony Nefretete – realistyczne rysy
- malowidła i reliefy – ukazywały swobodę życia rodzinnego faraona
- sztuka „radosna”, intymność uczuć ludzkich, miłość, wzajemne porozumienie pary małżonków, radość z dzieci, naturalne traktowanie siebie i swojego otoczenia
- portret Nefretete – polichromowany stiuk pokrywający wapienną głowę
- po śmierci króla – powrót do starego porządku, zniszczenie świątyń Atona
- okres czasów Echnatona stał się schematem dla sztuki późniejszej (wydłużony kształt czaszki – typ urody powielany w sztuce późniejszej).

 Bibliografia:
- Barbara Osińska Sztuka i czas; wyd. WSiP
- D. Stępień, W. Sygut - Sztuka w zasięgu ręki ; wyd. MAC edukacja

  
Piramida faraona Dżesera w Sakkara (bryła)
piramida Cheopsa
piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa w Gizie
Sfinks w Giza
Triada króla Mykerinosa
faraon Mykerinos z małżonką
posągi pary książęcej Rahotepa i Nofret
posąg Sezostrisa I (posąg pesymistyczny)
Skryba z Sakkary
kolosy Memnona (posągi Amenhotepa III)
paleta Narmera
świątynia królowej Hatszepsut w Deir El Bahari
świątynia Ramzesa II w Abu Simbel (fasada)
świątynia Horusa w Edfu
świątynia Horusa w Edfu- pylony
polowanie na dzikie ptactwo z grobu Menny
malowidło tancerka i dwie muzykantki, grobowiec Nachta w Tebach
malowidło przedstawiające płaczki – grobowiec w Tebach
Gęsi z Meidum
Złota maska Tutenchamona
głowa królowej Nefretete
płaskorzeźba Echnatona z rodziną
malowidło przedstawiające córki Echnatona