historia sztuki: Sztuka Starożytnego Egiptu

Sztuka Starożytnego Egiptu

Co należy umieć rozpoznać:

- Piramida faraona Dżesera w Sakkara (bryła)

- piramidy Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa w Gizeh

- Sfinks w Giza

- Triada króla Mykerinosa

- faraon Mykerinos z małżonką

- posągi pary książęcej Rahotepa i Nofret

- posąg Sezostrisa I

- Skryba z Sakkara

- kolosy Memnona (posągi Amenhotepa III)

- paleta Narmera

- świątynia królowej Hatszepsut w Deir El Bahari

- świątynia Ramzesa II w Abu Simbel (fasada)

- świątynia Horusa w Edfu (plan, pylony), świątynie w Karnaku i Luksorze

- polowanie na dzikie ptactwo z grobu Menny

- malowidło tancerka i dwie muzykantki, grobowiec Nachta w Tebach

- malowidło przedstawiające płaczki – grobowiec w Tebach

- Gęsi z Meidum

- Złota maska Tutenchamona

- głowa królowej Nefretete

- płaskorzeźba Echnatona z rodziną

- malowidło przedstawiające córki Echnatona

WARUNKI ROZWOJU SZTUKI

1. Warunki geograficzne

- rzeka Nil – wyznaczała rytm zajęć, regulowała tryb życia Egipcjan

Muł ♥ wyrabianie cegły – domostwa

♥ wyrób drobnych figurek

- papirus, kwiat lotosu – częsty motyw w malarstwie, reliefie i w architektonicznych detalach (głowice kolumn)

- brak lasów, pustynie, duże złoża minerałów, obfitość kamienia (piaskowiec, wapień, bazalt, czarny i czerwony granit), kamienie półszlachetne (turkusy, agaty, ametysty, kryształ górski), kamień – architektura świątyń, grobowców i monumentalna rzeźba; kamienie półszlachetne i złoto – wrób biżuterii i zdobnictwo przedmiotów codziennego użytku.

2. Religia

- politeizm (wielobóstwo)

- rozwój religii w ciągu wieków, lokalne bóstwa pod postaciami zwierząt

- powszechny: kult boga słońca Re i Ozyrysa – boga świata podziemnego

- wiara w jednego boga-słońce Atona wprowadzona przez faraona Echnatona (epizod w wierzeniach egipskich, ważny element sztuki)

- wiara w życie pozagrobowe, sąd Ozyrysa → przejście do wieczności, człowiek składa się z ciała, duszy i imienia – życie wieczne jest dostępne tylko wtedy, kiedy cześci ciała nie uległy zniszczeniu

- mumifikacja zwłok – budowanie grobowców zapatrywanych w przedmioty zmarłego oraz amulety

obrzędy religijne:
► uroczyste procesje z posągiem boga z udziałem ludu
► codzienne modły (obmywanie i okadzanie posągu bóstwa przez kapłanów)

3. Ustrój

- charakter hierarchiczny oparty na niewolnictwie

Faraon – uważany za boga, czczony na równi z bogami

- religia i ustrój w Egipcie były nierozelwalnym związkiem władcy i wierzeń, stanowiły całość, ustalony, nienaruszalny porządek

Kapłani i urzędnicy

Rzemieślnicy i chłopi

- początkowo władza faraonów była bardzo silna (budowano dla nich olbrzymie grobowce i pałace) z czasem wzrosło znaczenie kapłanów

- Nowe Państwo – duży wpływ na rządy mieli kapłani boga tebańskiego Amona-Ra

- kult faraona uległ osłabieniu na korzyść kultu lokalnych bóstw

- koniec budowy piramid – wzrost ilości budowy świątyń

4. Dzieje

Stare Państwo (XXIX – XXI w. p.n.e.)

♥ królowie – Dżeser, Cheops, Chefren, Mykerinos

♥ dzieła: - piramida schodkowa Dżesera

- piramida Cheopsa w Gizie

- piramida, świątynia i sfinks Chefrena w Gizie

- piramida i posąg Mykerinosa

- grobowiec możnowładcy Ti z barwnymi reliefami w Sakkarze

- rozkwit polityczny, gospodarczy i kulturalny

- sztuka – wypracowanie najważniejszych formy dla architektury grobowcowej (mastaba, piramida) oraz dla pełnej rzeźby i reliefu

Średnie Państwo (XXI – XVII w. p.n.e.)

♥ dzieła: - groby skalne w Beni Hasan w Asuanie

- portret Sesostrisa III

- wysoki poziom sztuki złotniczej i jubilerstwa

Nowe Państwo (XVI - XI w. p.n.e.)

♥ królowie: Hatszepsut, Amenhotep IV Echnaton, Tutenchamon, Ramzes II

♥ dzieła: - świątynia grobowa Hatszepsut w Dejr el-Bahari

- świątynia Amon-Ra w Luksorze orac Chonsu i Mut w Karnaku

- świątynia Totmesa III

- świątynia i pałac Echnatona w Tell el-Amarna

- portrety Echnatona i Nefretete

- świątynia Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel

- grobowiec Tutenchamona w Dolinie Królów

- szczyt potęgi militarnej, gospodarczej i kulturalnej

- zetknięcie się Egipcjan z kulturą basenu Morza Śródziemnego: Kreteńczykami i Achajami (walki morskie, kontrakty handlowe)

- ruch budowlany

- potęga kapłanów Amona

- najwyższy poziom rzemiosła artystycznego

- usamodzielnienie się malarstwa

- wypracowanie się ostatecznych form architektury świątynnej

Epoka późna (XI – IV w. p.n.e.)

Epoka grecko – rzymska (IV w. p.n.e. – VII w. n.e.)

- 322 r. p.n.e. – podboje Aleksandra Macedońskiego – władcy macedońscy, miastro Aleksandria, muzeum i biblioteka aleksandryjska

- powierzchowne wpływy greckie

- dynastia Ptolemeuszów (Kleopatra)

- podbój Egiptu przez Rzymk (30 r. p.n.e.)

- wpływy rzymskie

- początki chrześcijaństwa od II w.

- panowanie i wpływy bizantyjskie

- podbój Egiptu przez Arabów – VII w. n.e. – wpływy kultury islamu

ARTYSTA I DZIEŁO

- monumentalna sztuka egipska służyła władcy i religii

- dzieła powstawały na zamówienie klasy rządzącej – gloryfikacja władcy, odtwarzanie zróżnicowania klasowego społeczeństwa, przekazywanie i umacnianie wierzeń religijnych

- funkcja ideologiczna – odzwierciedlenie stosunków w państwie

- sposób myślenia Egipcjan:

* odwieczny rytm przyrody – wylewy Nilu

* skoncentrowanie na życiu wiecznym

* układ stosunków społecznych

- artysta poprzez dzieło wyrażał wartości powszechne i stałe (nie mówił o przeżyciach, wrażeniach, upodobaniach)

- charakter obiektywny, stwierdzenie porządku rzeczy

Artysta – rzemieślnik

- wyżej w hierarchii niż chłopi, jednak nadal miał niską pozycję społeczną

- utrzymywał się z pracy rąk

- praca zespołowa (specjalizacja w wąskiej dziedzinie)

- powstawanie rzeźby: jeden tnie kamień, inny go rzeźbi, inny poleruje, inny polichromuje

- praca kolektywna + niska pozycja społeczna ► artysta anonimowy

* wyjątek architekci, budowniczowie świątyń i piramid (zabezpieczenie życia pośmiertnego faraona) – urzędnicy

- wyższe stanowisko społeczne

- architekt faraona Dżesera – Imhotep

- architekt Nowego Państwa – Amenhotep (otrzymał pozwolenie na zbudowanie sobie świątyni grobowej)

Ptah – bóstwo opiekuńcze artystów i rzemieślników; bóg memficki; mumia mężczyzny z symbolem szczęścia

- berło uas

- arcykapłan Ptaha to „przełożony artystów”

ARCHITEKTURA

domostwa – suszona cegła, muł nilowy – nietrwałe i prymitywne

pałace faraonów i rezydencje wielmożów nie zachowały się do dziś

pałac – kompleks niskich pomieszczeń, otoczone ogrodem z sadzawką lub stawem

Ważna była architektura religijna: ► grobowcowa (sepulkralna)

► świątynna (sakralna)

1. Grobowce:

mastaba

mastaba – pierwotna forma grobowca – kopiec w kształcie nasypu ziemnego o ukośnych ścianach, z kamienia lub cegły; komora grobowa zawierająca sarkofag z mumią znajdował się pod ziemią

grobowce – piramidy

I – piramida schodkowa Dżesera (kamień jako materiał budulcowy zastosowany po raz pierwszy)

II – zespół grobowców w Gizie (okres Starego Pańswta): piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa oraz Sfinks o twarzy faraona Chefrena; kompleks świątyń grobowych oraz mastaby wyższych urzędników

piramidy – pomniki władzy

- budowano je posługując się obliczeniami matematycznymi i znajomością praw fizyki

grobowiec faraona Cheopsa – 146,6 m wysokości, a długość każdego boku wynosi 230, 35 m; podstawa usytuowana według czterech stron świata

- w centrum piramidy duża, pusta komora – nad nią szereg pomieszczeń odciążających, aby nie zawalił się strop

- szyby korytarzy prowadziły do komory grobowcowej umieszczonej pod ziemią

III – okres Nowego Państwa

- osoba faraona traciła na znaczeniu – zaprzestano budowy piramid, zastąpiono je grobowcami kutymi w skale z towarzysząca mu świątynią grobową (Dolina Królów i Dolina Królowych naprzeciw Karnaku i Luksoru)

- nietknięty grób królewski z pełnym wyposażeniem – grobowiec Tutenchamona (odkryty przez Cartera i Carnarvona w 1922 r.)

Światynie skalne

- świątynie Ramzesa II i Nefertari w Abu Simbel (przeniesione)

- świątynia Hatszepsut w Dejr el-Bahari (rekonstruowana przez Polaków)

2. Świątynie

- podstawowe tworzywo architektoniczne – kamień (twardy, ciężki, niełatwy w obróbce – narzucał sposób rozwiązania bryły)

- zasada konstruowania – prawo działania przeciwstawnych sił i podpierania

- w ogromnych świątyniach stawiano wiele podpór w postaci kolumn i filarów podtrzymujących belki w miejscach złączeń

- kolumny i zewnętrzne mury – masywne

- wewnątrz sal mnóstwo kolumn

filar – podstawowy element konstrukcyjny, potężna, pionowa podpora z kamienia o przekroju czworoboku

kolumny egispkie – różne formy

okres Starego Państwa - podpora o przekroju koła, początkowo prosty słup, następnie dodano u góry głowicę - kapitel oraz podstawę – bazę (aby zwiększyć powierzchnię odbierania ciężaru stropu i ciśnienia w dół na podłoże)

- kolumna – funkcja dekoracyjna – zdobienie trzonu, uformowanie głowicy na kształt liści palmowych lub pąka lotosu

- półkolumna – połówka kolumny rozciętej wzdłuż osi pionowej, zrośnięta z trzonem muru

- krajnik – gzyms – poziomy występ muru naśladujący zwój maty

- fryz – pas dekorujący o motywach kwitnących trzcin

- pozostałe dekoracje – zdobnictwo architektoniczne – malarstwo, płaskorzeźba, pismo (treść religijna oraz funkcja plastyczna – urozmaicała ciężkie, surowe, geometryczne formy)

okres Średniego Państwa (grobowce w Beni Hasan)

- kolumna o przekroju wieloboku foremnego z kapitelem w kształcie kostki – kolummna protodorycka

- kapitel hatorycki – ozdobiony po bokach głową bogini Hator

- filar ozyriacki – z postacią boga Ozyrysa

okres Nowego Państwa

- schemat budowy świątyń (kapłanów Amona w Tebach wzmogła budowę świątyń)

- koncepcja architekta Amenchotepa syna Hapu – świątynia Chonsu w Karnaku, świątynia Horusa w Edfu

- właściwą świątynię poprzedza aleja sfinksów (od przystani na Nilu do świątyni)

- wejście znajdowało się pomiędzy dwiema wieżami (pylonami)

- każde następne pomieszczenie było mniejsze i ciemniejsze od poprzedniego

- lud miał wstęp tylko na dziedziniec, wyższa klasa społeczna (urzędnicy) zatrzymywali się w sali kolumnowej, do sanktuarium (znajdował się tam posąg bóstwa) mieli dostęp kapłani i faraon

♥ cecha architektury sepulkralnej i sakralnej to monumentalizm (formy wielkie, zwarte i uproszczone); budowle osiadłe, ciężkie i nieruchome – statyczne

RZEŹBA

- monumentalna rzeźba (posągi władców i bóstw) wykonywano w granicie, bazalcie

- rzeźby mniejsze (portrety – wapień, drewno)

- drobne figurki (wyposażenie grobów) – ulepione z mułu nilowego

polichromia – malowanie rzeźby pełnej i reliefów

kompozycja bryły rzeźbiarskiej

- poza przedstawionej postaci była umowna, konwencjonalna (dostojna, oficjalna, pełna godności, hieratyczna)

- rzeźby przeznaczone do oglądania z przodu – układ frontalny

- faraon jako bóstwo – przedstawiony w ponadczasowej młodości, bez wad anatomicznych

- brak ukazania charakteru postaci, twarz pozbawiona uczuć, nieruchoma, wyraz obojętny

portret syntetyczny – artysta ogranicza się do oddania najistotniejszych cech anatomicznych

* wyjątek! Portret Sesostrisa III (okres Średniego Państwa) – portret „pesymistyczny” – wyraz znużenia i goryczy

rzeźba oficjalna – portrety książąt i wyższych urzędników – ten sam wyraz twarzy i poza jak portrety faraonów lecz były bardziej realistyczne – odtwarzały wiernie wszystkie cechy ich wyglądu łącznie z wadami anatomicznymi

- w rzeźbie oficjalnej stosowano hierarchię wielkości postaci uzależnioną od miejsca zajmowanego w społeczeństwie przez osobę portretowaną (schemat ukształtowany w okresie Starego Pańswta)

Cechy rzeźby egipskiej: surowość, prostota, dostojeństwo, spokój, ponadczasowość, nieruchomość, statyczność

Kierunki w kompozycji: piony i poziomy zrównoważone, bryła nie ma prześwitów i nie współprzenika się z przestrzenią

Tworzywo rzeźbiarskie: narzuca sposób kształtowania bryły

- rzeźba monumentalna – tworzywo – blok surowego kamienia, oporny i twardy w obróbce

► bryła rzeźbiarska: blokowa, zwarta, zamknięta, lekko zgeometryzowana

- syntetyzowanie – osiągnięcie maksimum działania przy oszczędnych środkach

► całość dzieła czytelna, duża, bezpośrednia siła wyrazu

BARWNY RELIEF I MALARSTWO

barwne reliefy – płaskie lub wklęsłe – na murach i kolumnach grobowców i świątyń

malarstwo (początkowo związane z reliefem) usamodzielniło się w okresie Nowego Państwa

- malowidła ścienne na zaprawie gipsowej o podobnej jak w reliefie tematyce i funkcji

Tematyka:

- najważniejsze i najliczniejsze sceny religijne to wyobrażenia bóstw i faraona, przedstawienie rytuału pogrzebowego, sądu Ozyrysa

- sceny batalistyczne – bitwa pod Kadesz Ramzesa II w Abu Simbel

- sceny przedstawiające zajęcia gospodarskie, polowania w zaroślach papirusów, zwierzęta, drzewa, kwiaty

- sceny z uczt – malowidła przedstawiające tancerki, muzykantki i śpiewaków

* Egipcjanie wrażliwi na piękno przyrody:

- reliefy z grobowca możnowładcy Ti w Sakkarze (Stare Państwo)

- reliefy ze świątyni Totmesa III w Dejr el-Bahari – „ogród botaniczny” (Nowe Państwo)

♥ Funkcja malarstwa i reliefów

- ideologiczna – tak samo jak w architekturze i rzeźbie (pewien wzorzec) – przekazanie informacji lub utrwalenie wiadomości religijnych i historycznych w jasny i czytelny sposób

- zdobnicza

schemat postaci ludzkiej

- głowa profilem, oko na wprost, tułw na wprost, nogi profilem

- nie stosowano skrótów perspektywicznych

- perspektywa odrzutowana – zbliżona do dzisiejszej perspektywy geometrii wykreślnej

przestrzeń (ukazana w sposób umowny) – podział kompozycji na poziome pasy opowiadające o rozwoju akcji w czasie i przestrzeni

Kanon egipski

proporcje postaci – pokratkowane wzorniki z kamienia lub gipsu, z ustaleniem ile kratek powinny wynosić wymiary części ciała postaci siedzącej lub stojącej

znaki pisarskie – komentarz o określonym znaczeniu, ważna część kompozycji – jedność pisma i obrazu

pismo egipskie – jedno z najstarszych pism świata

- najdawniejsza forma – hieroglify – rozwinięta z pisma obrazkowego

- pismo fonetyczne – pozbawione samogłosek, także znaki oznaczające całe wyrazy

- uproszczenie – pismo hieratyczne, a od VII w. p.n.e. pismo demotyczne

- znaki pisarskie kute w kamieniu lub pisane pędzelkiem lub trzcinowym pisakiem na papirusie

- od strony prawej ku lewej lub z góry na dół

- piękny i czytelny układ całości – ważna kaligrafia, a nie ortografia

układy kompozycyjne – najczęściej pasowe, silnie zrytmizowane, przeważnie otwarte w dwóch kierunkach

- kompozycja otwarta w prawo i lewo (od góry i dołu ograniczona pasami)

środki wyrazu – płaska plama czystej barwy i cienki barwny kontur; ciepła paleta barw (brązy, żółć, czerwień; urozmaicone bielą, czernią, zielenią i błękitem)

- barwy lokalne (bez względu na światło i otoczenie), płasko na przedmiocie, ograniczone od siebie

- spokojna, pogodna kolorystyka

- zrytmizowanie układów

- uproszczenie form natury

- charakter dekorujący

KANON

kanony – wzorce, reguły, ustalone sposoby postępowania

- podobieństwo dzieł egispkich na przestrzeni stuleci (podobne pozy i gesty postaci, ten sam wyraz twarzy, podobieństwo obiektów architektonicznych, ten sam sposób organizowania bryły, przestrzeni i płaszczyzny)

- Stare Państwo – kanon dla rzeźby pełnej i barwnego reliefu

- Nowe Państwo – kanon architektury

Egipt – stałe normy i reguły wynikały z regularnego cyklu przyrody i uporządkowanej struktury społecznej

kanon – sztuka oficjalna – malarstwo, relief, rzeźba i architektura świątyń

swobodniejsze ujęcie – rzeźby urzędników i figurki wykonane z mułu nilowego przez artystów ludowych

- kanon – przedstawienie ludzi i przedmiotów – uchwycenie istotnych, niezmiennych cech

- proporcje i hierarchie wielkości postaci (wzorniki)

architektura – stałe następstwo, charakter i wielkość pomieszczeń świątynnych, schematy kompozycyjne

kanon w sztuce egipskiej był stałą, niezmienną zasadą kształtowania dzieł. Uwarunkowany był specyficznymi stosunkami geograficznymi i społecznymi. Charakteryzował się konserwatyzmem, co z czasem doprowadziło do schematyzmu i skostnienia form sztuki

- istnienie ścisłych przepisów umożliwiał pracę całego zespołu artystów nad jednym dziełem

- mistrzowska strona warsztatowa

- kanon kształtował się zgodnie z mentalnością, aż do najdoskonalszej formy – przyjętej powszechnie i stosowanej przez wieki

- rzadkie odstępstwa od kanonu potwierdzały regułę

► odstępstwa:

- pesymistyczny portret Sesostrisa III w rzeźbie

- okres panowania Echnatona

SZTUKA ZA CZASÓW ECHNATONA

- przeniesienie stolicy do Tell el-Amarna

- Amenhotep IV – Echnaton (panowanie - 1379 – 1362 r. p.n.e.)

- zerwanie z politeizmem – kult jednego boga-słońca Atona (naruszenie władzy kapłanów)

- faraon-poeta – popierał sztukę wolną od schematów

- nowa stolica – „Horyzont Atona” – zbudowano tam świątynię i pałac królewski

- liczne portrety Echnatona i jego żony Nefretete – realistyczne rysy

- malowidła i reliefy – ukazywały swobodę życia rodzinnego faraona

- sztuka „radosna”, intymność uczuć ludzkich, miłość, wzajemne porozumienie pary małżonków, radość z dzieci, naturalne traktowanie siebie i swojego otoczenia

- portret Nefretete – polichromowany stiuk pokrywający wapienną głowę

- po śmierci króla – powrót do starego porządku, zniszczenie świątyń Atona

- okres czasów Echnatona stał się schematem dla sztuki późniejszej (wydłużony kształt czaszki – typ urody powielany w sztuce późniejszej).

Bibliografia:
- Barbara Osińska Sztuka i czas; wyd. WSiP
- D. Stępień, W. Sygut - Sztuka w zasięgu ręki ; wyd. MAC edukacja