Kompozycja

KOMPOZYCJA - sposób powiązania elementów formalnych dzieła (linii, brył, płaszczyzn, plam barwnych, rozłożenia światła i cieni), tak aby tworzyły całość zgodną z intencją twórcy. 

Na schemat kompozycyjny składają się: 

- jego ramy zewnętrzne (np. otoczenie przestrzenne dzieła architektury lub rzeźby, rama malowidła)

- ramy wewnętrzne - wyznaczają zasięg przestrzenny samej kompozycji

- osie kompozycyjne - zazwyczaj ze sobą sprzężone (przecinające się równolegle, zbieżnie itp.)

- podziały kompozycyjne - wprowadzają rozgraniczenia wewnątrz kompozycji i porządkują ją

- napięcia kierunkowe - sugerują ruch rzeczywisty lub wyobrażeniowy

- kształt pola obrazowego: prostokąt stojący, leżący; kwadrat, prostokąt zbliżony do kwadratu, koło - tondo, dyptyk, tryptyk

- kompozycja oparta na jakimś kształcie geometrycznym

- kompozycja jednofigurowa, wielofigurowa, portret, półpostać, portret zbiorowy itp.

- jednoplanowa, wieloplanowa

- pejzaż ze sztafażem (sztafaż - postacie ludzkie i zwierzęce - zazwyczaj niewielkie - lub skromne sceny rodzajowe wprowadzone do kompozycji krajobrazowych w celu ich ożywienia lub upiększenia)

sztafaż: Canaletto - "Widok łąk wilanowskich"

- kompozycja wielofiguralna np. w pejzażu - rzeźba lub obraz przedstawia kilka lub wiele osób

- z zaznaczonym wyraźnie centrum

- pierwszy plan wydzielony w formę teatralnej sceny

- podział na dwie lub więcej stref

- kompozycja otwarta: ramy kompozycji przecinają obiekty w ten sposób, że dostrzegamy tylko ich fragmenty. W związku z tym mamy wrażenie, że istnieje jakaś ich kontynuacja poza samą kompozycją. Oś kompozycji nie jest w takim przypadku dokładnie sprecyzowana; kompozycja która wywołuje wrażenie fragmentaryczności.

kompozycja otwarta: Claude Monet - "Lilie wodne"

- kompozycja zamknięta: skupiona wokół osi obrazu i mieszcząca się w całości w prostokącie, który tworzą ramy; przedstawione elementy są skończone, w całości - w przeciwieństwie do kompozycji otwartej

kompozycja zamknięta: Leonardo da Vinci - "Dama z łasiczką"

- kompozycja dynamiczna - przeważają w niej linie skośne, dużo się dzieje, wrażenie ruchu, pędu, wzlotu, spadania, chwilowości przedstawionej sytuacji.

kompozycja dynamiczna: Francisco Goya - "Rozstrzelanie powstańców Madryckich"

- diagonalizm (łac. diagonalis - przekątna) układ kompozycyjny akcentujący linie skośne, czego efektem jest wrażenie dynamiki; ograniczenie znaczenia kompozycyjnego poziomów i pionów; typowa dla malarstwa barokowego

kompozycja diagonalna: Jacopo Tintoretto - "Ostatnia Wieczerza"

- kompozycja statyczna - spokojna, oparta głównie na kierunkach poziomych lub pionowych, dająca wrażenie bezruchu

- horyzontalizm - układ kompozycyjny akcentujący linie poziome; rozbudowa dzieła plastycznego wszerz

- wertykalizm - układ kompozycyjny akcentujący linie pionowe, popularny w gotyckiej architekturze katedr; zaniechanie wyraźniejszych akcentów i podziałów w kierunku poziomym

horyzontalizm: Andrea del Castagno - "Ostatnia Wieczerza"

wertykalizm: Rogier van der Weyden - "Chrystus na krzyżu z Maryją i św. Janem"

- kompozycja symetryczna: gdy obie strony po bokach osi obrazu są takie same lub bardzo podobne, wyczuwa się równowagę np. przedstawienie drogi
- kompozycja rytmiczna - powtarzalność podobnych elementów w określonych, zwykle jednakowych odstępach
- kompozycja asymetryczna - barak równowagi kompozycji, przeciwieństwo symetrii; większość elementów skupiona po lewej, prawej stronie, lub w innym miejscu

- układ rzędowy - umieszczenie rzeczy odleglejszych ponad tymi co znajdowały się bliżej; stosowano w staroegipskich malowidłach i reliefach, w formie uporządkowanej, w regularnych pasach (jeden nad drugim), w pasach dolnych przedstawiano sceny bliższe, w górnych - dalsze.

układ rzędowy: Tassili, Sahara - malowidła naskalne

kompozycja pasowa: Życie codzienne Egipcjan

- kompozycja kulisowa - przedmioty bliższe przesłaniają częściowo przedmioty za nimi; stosowany w paleolicie w malarstwie naskalnym

układ kulisowy: Byk i konie; fragment malowideł w Lascaux, Francja

- izokefalizm - rodzaj kompozycji wielofigurowej, reliefu albo malowidła, gdzie w całości lub w części przedstawienia, głowy odtworzonych postaci znajdują się na tej samej wysokości; od okresu pełnego renesansu izokefalizm został zarzucony

izokefalizm: fragment mozaiki z kościoła San Apolinare Nuovo w Rawennie

Bibliografia:
- Plastyka 6, wyd WSiP, Stanisław Krzysztof Stopczyk
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych; Wydawnictwo Naukowe PWN