Pojęcia: A

abakus - czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny, pośrednicząca wraz z nią w przenoszeniu ciężaru belkowania na trzon kolumny. W porządku doryckim abakus w formie kwadratowej płyty wraz z echinusem tworzy właściwą głowicę.

abakus kolumny romańskiej

abstrakcyjna sztuka - nieprzedstawiająca, niefiguratywna, bezprzedmiotowa; zwana również abstrakcjonizmem; sztuka nieprzedstawiająca świata rozpoznawalnych przedmiotów, oderwana od obrazowania rzeczywistości. Dzieło abstrakcyjne stanowi autonomiczną, odrębną rzeczywistość, zbudowaną z układów linii, form, barw lub brył. W wieku XX sztuka abstrakcyjna stała się jednym z najważniejszych nurtów artystycznych epoki. Pierwszy świadomy twórca abstrakcjonizmu to W. Kadinsky. Sztuka abstrakcyjna wykazuje duże zróżnicowanie rozwojowe, operuje formami geometrycznymi, konstrukcyjnymi, o zobiektywizowanych kształtach bądź  też formami ekspresyjnymi czy lirycznymi, których kształt jest wynikiem subiektywnego przeżycia twórcy.

action painting - termin określający technikę i sposób malowania polegający na spontanicznym chlapaniu, rozlewaniu bądź kapaniu farbą na płótno. Termin użyty po raz pierwszy w 1952 roku przez  amer. krytyka H. Rosenberga, akcentował popularny wówczas pogląd, że obraz nie jest skończonym dziełem, ale zapisem procesu twórczego. Kładł nacisk na fizyczny akt malowania jako podstawowy środek ekspresji, eliminujący zarazem figuratywność i treściowość dzieła. Przykładem jest twórczość J. Pollocka.

afisz - dzieło sztuki drukarskiej i graficznej, które wykształciło się w XVII wieku. Afisz tym różni się od plakatu, że jego głównym celem jest przekaz treści, a nie wywołanie skojarzeń myślowych lub odczuć artystycznych, skutkiem czego wykonany jest głównie lub nawet w całości ze składu tekstu i nie zawiera ani skomplikowanych kompozycji literniczych, ani też rozbudowanych form graficznych. Rozpowszechnił się jako środek reklamy w XVII wieku; w XIX wieku afisz został wyparty z wielu funkcji przez plakat. W Polsce afisz pojawił się w poł. XVIII wieku jako druk zapowiadający widowiska teatralne i koncertowe.

agora - w miastach starożytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, administracyjny, religijny (miejsce poświęcone bogom), często też handlowy. W VIII-VI w. p.n.e. charakterystyczna była tzw. agora archaiczna - zwykle czworokątna, niekiedy przecięta ulicą, z sukcesywnie wznoszonymi budowlami świeckimi, sanktuariami, ołtarzami i niekiedy straganami; od V w. p.n.e. rozpowszechniła się tzw. agora jońska, prostokątna, reprezentacyjna, zamknięta portykami co najmniej z trzech stron, niekiedy z monumentalnym wejściem oraz budowlami cywilnymi i sanktuariami w bezpośrednim sąsiedztwie.

agora

akademizm - kierunek w sztuce (głównie w malarstwie i rzeźbie) rozwijającej się w wieku XIX w kręgu oddziaływania oficjalnych instytucji: akademii sztuk pięknych, wystawowych salonów, urzędowego mecenatu, wyrastający z akademickiej teorii i praktyki warsztatowej, ukształtowanej i utrwalonej w poprzednich stuleciach. Podstawą akademickiej teorii sztuki jest przekonanie o intelektualnym charakterze twórczości artystycznej; zgodnie z nim zasady rządzące sztuką są poznawalne, a ich przyswojenie daje gwarancję artystycznej doskonałości; zadaniem sztuki jest przekazywanie idei, stąd o wartości dzieła przesądza przede wszystkim jego treść; sztuka jest naśladowaniem natury, lecz natury wyidealizowanej, oczyszczonej z niedoskonałości i przypadkowości. Za najbardziej typowych przedstawicieli uważani są: P. Baudry, A.-W. Bouguereau, A. Cabanel,  H. Makart, w Polsce - H. Siemiradzki.

akant - roślina o dużych, głęboko wyciętych liściach i zebranych w kłos kwiatostanach, rosnąca w stanie dzikim w krajach śródziemnomorskich; pierwowzór ornamentów znanych pod nazwą liścia, kwiatu i wici akantu., stosowanych szeroko w ornamentyce od starożytności do czasów współczesnych. Najbardziej zbliżony do rośliny jest liść akantu stosowany pojedynczo (np. w konsolach), w układzie kielichowym (np. w głowicach korynckiej i kompozytowej) i we fryzach ciągłych.

akant

akrolit -  typ greckiego posągu kultowego wykonanego z dwóch materiałów: głowa, ręce, stopy z kamienia (wapień, marmur), korpus i części nóg - okryte szatą z bogato zdobionej tkaniny - z drewna; akrolit jako technika rzeźbiarska szeroko stosowana w Grecji od VII w. p.n.e., później zastąpiona chryzelefantyną.

akropol - w starożytnej Grecji osiedle lub część miasta położona na wzgórzu; w 2 połowie II tysiąclecia p.n.e. gród warowny z pałacem władcy, w okresach późniejszych zwykle ośrodek kultu; w miastach hellenistycznych (III - I w. p.n.e.) - ufortyfikowana cytadela, włączona w system obronny miasta, niekiedy jego najbardziej reprezentacyjna część; najsłynniejszy akropol w Atenach.

akropol w Atenach, próba rekonstrukcji

akroterion, naszczytnik - dekoracyjny element architektoniczny, wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontonu, w kształcie stylizowanej palmety, wolut, liści akantu, trójnogów, niekiedy grup figuralnych itp.; występował głównie w starożytnej architekturze greckiej, etruskiej i rzymskiej (zwłaszcza w świątyniach), czasem jako zwieńczenie stel grobowych; akroteriony były kamienne, marmurowe, terakotowe lub z brązu.

akroterion

akt - w sztukach plastycznych przedstawienie nagiej postaci ludzkiej. Akt może być samodzielnym tematem, przedstawieniem wchodzącym w skład kompozycji, studium przygotowawczym lub pomocniczym w toku pracy nad określoną kompozycją bądź przedmiotem nauki w szkołach artystycznych.

akwaforta, kwasoryt - technika graficzna druku wklęsłego; także odbitka otrzymana tą techniką. Rycinę wykonuję się przez odbijanie wytrawionego rysunku na płycie miedzianej lub cynkowej w prasie miedziorytniczej. Wypolerowaną płytę pokrywa się werniksem akwafortowym (wosk, asfalt, żywica); rysunek wykonuje się igłą, nacinając werniks i odsłaniając powierzchnię metalu. Następnie płytę poddaje się trawieniu w wodnym roztworze kwasu azotowego lub chlorku żelazowego; natężenie kreski zależy od  głębokości trawienia, tj. od czasu trawienia. Po zakończonym trawieniu wymywa się werniks i na podgrzana płytę metalową nakłada farbę drukarską, którą wyciera się z powierzchni płyty, tak że pozostaje ona tylko w głębi wytrawionych kresek; z tak przygotowanej płyty wykonuje się odbitkę w prasie pod dosyć silnym natłokiem, na wilgotnym papierze.

akwaforta: Rembrandt Objawienie się pasterzom, 1634 

akwaforta: M. Płoński Koszykarz, 1805

akwarela - 1) farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, przeważnie z gumy arabskiej, często z dodatkiem miodu (farby miodowe), cukru lub gliceryny, które nadają elastyczność i ułatwiają pobranie farby wilgotnym pędzlem, nieodporna na światło, łatwo płowieje.

2) technika malarska, posługująca się farbami akwarelowymi kładzionymi najczęściej na papierze, pergaminie, także na kości słoniowej (miniatury), jedwabiu. Farba tworzy cienką, przezroczystą warstwę, przez którą przebija kolor podłoża; technika wymagająca dużej precyzji ze względu na trudności dokonywania poprawek. 

3) obraz wielobarwny, malowany farbami akwarelowymi lub jednobarwny, np. malowany tuszem, bistrem lub sepią, tzw. lawowany

akwarela: J. Fałat Po polowaniu, 1898

akwatinta, kwasoryt płaszczyznowy  - technika graficzna druku wklęsłego, zbliżona do akwaforty, rozpowszechniona w XVIII wieku; także odbitka wykonana tą techniką.W akwatincie na płytce metalowej trawione są płaszczyzny, a efekt plam o różnym natężeniu osiąga się przez odpowiednią regulację czasu trawienia poszczególnych tonów. Akwatinta przypomina rysunek wykonany pędzlem i często jest stosowana w połączeniu z akwafortą. Płytę miedzianą lub cynkową zapyla się sproszkowaną kalafonią albo asfaltem, stapia na piecyku, uzyskując po wytrawieniu efekt jasnych punkcików na ciemnym tle; stosując na przykład sól kuchenną rozsypaną na powierzchni płyty pokrytej werniksem akwafortowym, a następnie stopioną na piecyku i wypłukaną wodą, otrzymuje się po wytrawieniu powierzchnię jasną pokrytą ciemnymi punkcikami.

akwedukt, wodociąg - kanał podziemny, naziemny lub wzniesiony na arkadach, doprowadzający wodę z odległych źródeł rurami; znane były w starożytnej Mezopotamii i Grecji; akwedukt jako monumentalna konstrukcja architektoniczna stanowił jeden z najbardziej charakterystycznych przykładów użytkowego budownictwa rzymskiego; najlepiej zachowały się akwedukty w prowincjach rzymskich - tzw. Pont du Gard w Nîmes w południowej Francji i w Segowii w Hiszpanii.

akwedukt: Pont du Gard

alegoria - obrazowe przedstawienie abstrakcyjnego pojęcia, ukazanego pod postacią ludzką (personifikacja), zwierzęcą bądź w formie grupy figuralne, której postacie poprzez swe cechy, atrybuty, stroje, pozy, gesty i zachowania oznaczają określoną sytuację, będącą tematem uogólnienia. W odróżnieniu od symbolu alegoria z założenia ma zawsze ściśle ustalone, konwencjonalne i przy odpowiedniej wiedzy o atrybutach i personifikacjach jednolicie czytelne znaczenie; alegoria jest zawsze jednoznaczna.

al fresco, fresk, buon fresco - 1) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku pokrytym kilku warstwami zaprawy, farbami z pigmentów odpornych na alkaliczne działanie wapna, rozprowadzonymi wodą deszczową.
2) malowidło wykonane tą techniką; spoiwem staje się tu samo podłoże; malowidło wykonuje się częściami, nakładając ostatnią warstwę zaprawy ( intonaco ) tylko na taką część powierzchni, jaką można zamalować w ciągu dnia; w przeciwnym razie wyschnięta zaprawa nie wiąże się już z farbą i nie zamalowane partie tynku muszą być usuwane; fresk jest techniką bardzo trudną, gdyż nie pozwala na dokonywanie poprawek i zmian, należy jednak do najtrwalszych rodzajów malarstwa ściennego

algrafia, aluminografia - technika druku płaskiego, odmiana litografii, a także odbitka litograficzna wykonana z płyt aluminiowych. Sposób wykonywania rysunku jest identyczny jak w litografii na kamieniu, jedynie przygotowanie blachy aluminiowej oraz jej preparowanie jest odmienne. Technika algrafii pozwala na uzyskanie dużej gradacji plamy lawowanej tuszem oraz delikatności rysunku wykonanego ołówkiem. Technika algrafii jest stosowana od lat 90. XIX w.

al secco - technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na suchym tynku pigmentami zmieszanymi z wodą, których spoiwem jest mleko wapienne, kazeina, klej, olej, żywice, woski, jajo całe lub żółtko; niewłaściwie zwany suchym freskiem, w technice al secco nie ma, w przeciwieństwie do fresku, podziału na partie dzienne, w fakturze mogą występować impasty. Stosowana powszechnie w starożytności; od XV w. zastąpiona głównie we Włoszech przez fresk; od XVIII w. ponownie popularna.

alla prima, fa presto - technika malowania w sposób bezpośredni, szybko, bez podmalowania i najczęściej bez przygotowania rysunku. Obrazy malowane techniką alla prima robią z bliska wrażenie nie wykończonych, farba nie zawsze pokrywa ich całą powierzchnię, zabarwienie zaprawy wykorzystywane było jako element barwny. Obrazy olejne mają zróżnicowaną fakturę i wyraźne ślady pociągnięć pędzla; obrazy akwarelowe, wykonane silnie rozrzedzonymi farbami, mają często zacieki i płynność w łączeniu elementów kolorystycznych. Sposób malowania alla prima stosowany jest w technice olejnej od XVII w., w akwarelowej - od pocz. XX w.

alternacja - układ kilku elementów dekoracyjnych lub konstrukcyjnych, występujących na przemian w rzędzie; najczęstsza i najprostsza jest alternacja dwóch elementów, bardziej skomplikowana - jednego z drugim powtórzonym dwukrotnie oraz alternacja grupowa (trzech, czterech lub więcej). Jeden z najbardziej rozpowszechnionych układów w architekturze, zdobnictwie przedmiotów użytkowych i kultowych oraz w wyrobach rzemiosła artystycznego.

altana - w architekturze ogrodowej - niewielki lekki budynek przykryty dachem, o ażurowych ścianach, obsadzony pnączami, służący do odpoczynku, spotkań towarzyskich, ochrony przed niepogodą; w okresie baroku także niewielki pawilon oszklony i zamknięty, ustawiony w miejscu, z którego roztaczał się piękny widok.

ambit, obręb - 1) staropolskie zabudowanie ze słupów, obwód, krużganek wokół domu lub dziedzińca klasztornego;
2) obejście - w kościołach przejście obiegające prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych, oddzielone murem lub arkadami; obejście było charakterystycznym elementem kościołów romańskich (zwłaszcza pielgrzymkowych) i gotyckich; do obejścia przylegały zwykle kaplice promieniste (tzw. wieniec kaplic).

ambit - obejście

ambona, kazalnica - jeden z głównych elementów wyposażenia kościoła chrześcijańskiego, służy do odczytywania tekstów liturgicznych, wygłaszania kazań; wykonywana z kamienia naturalnego lub sztucznego, drewna, metalu, zazwyczaj bogato zdobiona. Odpowiednikiem ambony w synagogach jest bima, a w meczetach minbar.

ambona w kształcie łodzi, XVIII w.

amfilada - trakt pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi (na ogół identycznej z osią traktu lub równoległej do niej). Amfiladowy układ pomieszczeń stanowił element kompozycyjny wnętrza pałacowego począwszy od dojrzałego renesansu; szczególnie charakterystyczny dla barokowych i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX w. amfiladowy układ spotykany jest w wielu mieszkaniach kamienic miejskich.

amfiteatr - 1) w starożytnej architekturze rzymskiej odkryta budowla widowiskowa wzniesiona na planie elipsy, z areną pośrodku i widownią wznoszącą się dokoła niej schodkowo, z wewnętrznymi kuluarami;
2) budowla ogrodowa występująca w ogrodach barokowych i klasycystycznych, sytuowana w obrębie boskietów lub jako budowla wolno stojąca nad wodą, na zboczach wzgórza czy pagórków; amfiteatry ogrodowe służyły celom widowiskowym (najokazalsze w Wersalu, Herrenhausen, Łazienkach) lub stanowiły element dekoracyjny (m.in. w Nieborowie).
3) w nowożytnych budowlach widowiskowych widownia (lub jej część) wznosząca się kolisto lub półkolisto ku górze; również nazwa budowli z taką widownią.

amfiteatr rzymski - Koloseum

amfora - gliniane naczynie greckie o owalnym brzuścu z dwoma pionowymi imadłami, często zdobione dekoracją geometryczną lub figuralną, służące głównie do przechowywania płynów; rozpowszechnione również w kulturze rzymskiej; w zależności od kształtu rozróżnia się: amfory wybrzuszone (brzusiec przechodzi łagodną linią w szyję) i amfory szyjowe (szyja ostro odcina się od brzuśca).

amfora attycka, czarnofigurowa, VI w. p.n.e.

 
amor vacui - operowanie dużymi, płaskimi powierzchniami bez ornamentu.

amorek, putto - motyw dekoracyjny przedstawiający małego nagiego chłopca, częsty w malarstwie i rzeźbie od okresu renesansu, nawiązujący do antycznych przedstawień Erosa jako uskrzydlonego dziecka (tzw. amorki, rzadziej eroty); terminem putto określa się często także postacie aniołków popularne w kościelnej sztuce renesansowej, barokowej i rokokowej.

angielski ogród - forma ogrodu i kierunek w sztuce ogrodowej nawiązujący do układu naturalnego krajobrazu. Powstał w Anglii na pocz. XVII w. pod wpływem poglądów artystycznych inspirowanych poprzedzającymi je ideami filozoficzno - literackimi oraz malarskimi przedstawieniami pejzażu. Angielski ogród cechuje zarzucenie sztucznej regularności, wyeliminowanie linii prostej. Formy roślinne utrzymane w ich postaci naturalnej swobodnie rozrośnięte, rozmieszczone pojedynczo, w grupach nieregularnych oraz jako klomby i gaje tworzyły kulisy dla prospektów wewnątrz ogrodu i na otaczający krajobraz. Plan ogrodu angielskiego stał się nieregularny, swobodny, asymetryczny.

angielski ogród: ogród w Stourhead

animalistyczne przedstawienie, animalistyka  - w malarstwie, rzeźbie i grafice przedstawianie zwierząt, lub scen ze zwierzętami; artysta specjalizujący się w tej tematyce zwany jest animalistą. Przedstawienie animalistyczne znane od paleolitu, występowało często w sztuce starożytnej i w sztukach Wschodu.

antaba - metalowy uchwyt, w formie obręczy bądź pałąka ruchomego lub stałego, stosowany jako uchwyty skrzyń, sepetów, kufrów, umieszczany na drzwiach, bramach, furtkach; ozdobne antaby miały zwykle kształt głowy lwa z obręczą w paszczy; ruchome antaby służyły często jako kołatki.

antaba z Drzwi Gnieźnieńskich

antaba w kształcie głowy gryfa

antependium, antepedium, frontale - zasłona lub zakrycie podstawy stałego ołtarza chrześcijańskiego; niektóre wczesne antependia obiegały mensę ołtarza ze wszystkich stron; od XI w. zakrywały jedynie przednią część; wykonywane ze złota i srebra, często zdobione szlachetnymi kamieniami i filigranem, z tkanin haftowanych, drewna malowanego lub płaskorzeźbionego, ze skóry tłoczonej i złoconej; na antependiach przedstawiano sceny z życia Chrystusa, Marii lub świętego, któremu był poświęcony ołtarz.

antependium

antropomorficzne naczynie - naczynie w kształcie wyobrażającym postać ludzką lub jej część; występowało we wszystkich niemal kulturach, począwszy od neolitu, jako naczynie o charakterze sepulkralnym (kanopy, urny twarzowe) lub naczynia ozdobne codziennego użytku.

antropomorficzne przedstawienie - w sztukach plastycznych przedstawianie pod postacią ludzką bóstw, zjawisk przyrody, pojęć abstrakcyjnych itp.

antyk - 1) cywilizacja grecko-rzymska rozwijająca się na obszarze basenu Morza Śródziemnego od końca III tysiąclecia p.n.e. do upadku cesarstwa rzymskiego.
2) potocznie - przedmiot stary przedstawiający wartość zabytkową.

aparaty kościelne - przedmioty służące do celów liturgicznych; najwięcej ich jest używanych w liturgii rzymsko-katolickiej; aparaty kościelne obejmują cztery zasadnicze grupy:
1) urządzenie ołtarza: krucyfiks, relikwiarz, lichtarze, kanony;
2) naczynia liturgiczne, tj. naczynia używane w czasie odprawiania nabożeństw, sporządzane zazwyczaj z cenniejszych materiałów, wyzłacane od wewnątrz: kielich, patena, puszka, monstrancja oraz kustodia, a także ampułki z tacką, kadzielnica, łódka z kadzidłem, kropielnica, kropidło, naczynia na oleje święte i dzwonki;
3) paramenty: konopeum, obrusy i antependia, przeznaczone do okrywania ołtarza;
4) odznaki liturgiczne, przysługujące duchownym w zależności od funkcji sprawowanych przez nich w Kościele.

Apokalipsa - ostatnia i jedyna prorocza księga Nowego Testamentu, za której autora uważa się św. Jana Apostoła, powstała prawdopodobnie pod koniec I w.; posługując się symbolicznymi obrazami opisuje w siedmiu wizjach przyszłe dzieje świata i ostateczny triumf Kościoła.
W sztuce najwcześniej pojawiły się przedstawienia pojedynczych scen i wybranych motywów zaczerpniętych z tekstu Apokalipsy. Najważniejsze z nich to: Baranek - symbol Chrystusa; Niebiańskie Jeruzalem - miasto zbudowane z czystego złota i drogich kamieni, symbolizujące Królestwo Boże; góra rajska - utożsamiana z górą Syjon, z której wypływają cztery rzeki rajskie, oznaczające czterech Ewangelistów; litery A i Ω (alfa i omega) - pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu, oznaczające początek i koniec, symbolizujące Chrystusa; Niewiasta Apokaliptyczna - "obleczona w słońce", z księżycem u stóp, w wieńcu z gwiazd na głowie, w czasach wczesnochrześcijańskich uważana za personifikację Kościoła, od średniowiecza identyfikowana z Marią;  Wielka Nierządnica Babilońska - siedząca na siedmiogłowej bestii, trzymająca w ręce kielich, najczęściej przedstawiana w corona muralis na głowie; Czterej Jeźdźcy Apokalipsy - ukazywani na koniach białym, czerwonym, wronym i płowym, z atrybutami - łukiem, mieczem i wagą, symbolizowali nieszczęścia spadające na ludzkość.

A. Dürer - Czterej jeźdźcy Apokalipsy

apoteoza - w sztukach plastycznych przedstawienie człowieka wzniesionego do rzędu bogów. Temat przejęty ze Wschodu występował w głównie w sztuce starożytnego Rzymu, większego znaczenia nabrał dopiero w nowożytnej sztuce dworskiej (głównie barokowej), w alegorycznych przedstawieniach gloryfikujących świętego bądź władcę.

apsyda, absyda - w architekturze (głównie sakralnej) pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy, trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium lub nawę (niekiedy nawy boczne i ramiona transeptu), o równej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości, wyodrębnione lub wtopione w bryłę budynku. Apsyda pojawiła się w świątyniach i bazylikach starożytnego Rzymu; stąd przejęła ją chrześcijańska architektura sakralna.

arabeska - ornament roślinny wywodzący się z hellenistyczno -rzymskiego ornamentu wici roślinnych, często stosowany w sztuce islamu jako stylizowany, coraz bardziej odchodzący od naturalnych wzorców ornament roślinny, wici winorośli, palmety i akantu. W późniejszych formach łączono go z motywami geometrycznymi wywodzącymi się od owoców (np. granatu) i nawet figurowymi oraz epigraficznymi (kaligraficznymi). Ornament arabeskowy stosowany był w dekoracji architektonicznej i rzemiośle artystycznym z tendencją do pokrywania nim maksymalnie dużej części dekorowanej powierzchni. W Europie stosowana od okresu wczesnego renesansu, typowa zwłaszcza dla tego stylu i klasycyzmu.

arabeska

architektura - sztuka i umiejętność artystycznego kształtowania budowli; w szerszym znaczeniu twórcze kształtowanie przestrzeni dla potrzeb człowieka.
architektura ogrodów - sztuka ogrodowa (na małym obszarze);
architektura krajobrazu - kształtowanie zielonej przestrzeni na większym obszarze;
dekoracja architektoniczna służy do trwałego ozdobienia architektury, np. ornament, rzeźba, malarstwo;
wystrój - całość dekoracji architektonicznej związanej na stałe z wnętrzem budowli;
architektura wnętrz - wzajemne zestrojenie, zharmonizowanie i podporządkowanie elementów takich jak meble, ceramika, szkło, tkactwo;
architektura miejska i wiejska;
architektura kultowa (w odniesieniu do religii chrześcijańskiej używa się terminu architektura sakralna) - kościelna, cerkiewna, klasztorna, itp.
architektura  świecka - obronna, mieszkalna, budowli publicznych.

architraw, epistyl, nadsłupie - belka spoczywająca na kolumnach (filarach, pilastrach), najniższy i najważniejszy człon belkowania; pierwotną funkcją architrawu było podtrzymywanie belek stropu ukrytych za fryzem. Architraw występuje we wszystkich porządkach architektonicznych.

archiwolta - 1) profilowane lub ornamentowane czoło arkady, element dekoracyjny, pokrywający krzywiznę konstrukcyjnego łuku. Występują na łukach arkady w otworach drzwi, bram, okien, na łukach odciążających; archiwolta występująca samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się ślepią.
2) łuk konstrukcyjny w zamknięciu górą portali romańskich i gotyckich, powtarzający się kilkakrotnie w biegnących w głąb uskokach, najczęściej ozdobiony rzeźbą.

różne rodzaje archiwolt

arena - w amfiteatrze i cyrku rzymskim wysypany piaskiem owalny plac, na którym odbywały się igrzyska; w średniowieczu areną nazywano także place ogrodowe do gonitw i gier turniejowych; w XVIII w. również jeden z elementów kompozycyjnych niektórych ogrodów barokowych. Współcześnie miejsce przedstawień cyrkowych i niektórych gier sportowych.

arkada - element architektoniczny składający się z dwóch podpór (filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W zależności od funkcji arkady dzielimy na: konstrukcyjne - pełniące rzeczywistą funkcję dźwigania lub odciążania i dekoracyjne; w zależności od podpór noszą nazwę: filarowych, kolumnowych, filarowo-kolumnowych itp. Arkada występuje pojedynczo, najczęściej jednak w rzędzie, tworząc podstawowy element wielu budowli lub ich części: partii międzynawowych w kościołach, krużganków arkadowych, loggii. Ślepa arkada (blenda arkadowa) ma otwór zamknięty ścianą przylegającego muru.

arkady i ich rzuty

arma Christi - narzędzia męki Chrystusa (gwoździe, korona cierniowa, itp.) ukazywane jako symbole jego cierpienia. Początkowo traktowane jako oznaki triumfu i majestatu Chrystusa występowały w przedstawieniach Sądu Ostatecznego i Etimasii. Od XII - XIII w. traktowane przede wszystkim jako znaki Pasji. Od XIV w. mogą towarzyszyć wyobrażeniom Chrystusa Boleściwego lub Dzieciątka Jezus. Arma Christi pojawiają się też w oderwaniu od postaci Chrystusa, na ogół unoszone przez anioły.

arras - określenie stosowane powszechnie do 2 poł. XVII w. do wszystkich tkanin dekoracyjnych tkanych techniką gobelinową, wywodzące się od nazwy francuskiego miasta Arras, ośrodka produkcji tego typu tkanin w XIV - XV w.

art brut - termin wiązany z francuskim malarzem J. Dubuffetem i służący do określenia sztuki tworzonej przez ludzi spoza grona zawodowych artystów, dzieci, chorych psychicznie, więźniów. Według Dubuffeta ich dzieła są sztuką "w stanie surowym", bez kulturowych zniekształceń i estetycznych nawyków; wytwory sztuki nieprofesjonalnej i naiwnej, charakteryzujące się spontanicznością i brakiem określonych reguł formalnych. Termin art brut odnosi się też do własnej sztuki Dubuffeta i artystów pozostających pod wpływem jego koncepcji.

Art Déco - termin używany od 1966 r. na określenie stylu dekoracyjnego, którego narodziny w sztuce europejskiej wiążą się z działalnością ugrupowań «Szkoła z Glasgow», «Wiener Werkstätte», «Atelier Française», szczytowy rozwój przypada na lata 20. XX w.
Art Déco odwoływał się do idei odrodzenia rzemiosła, rozwijał zasady syntezy sztuk, realizowane przez secesję, postulował też ścisły związek sztuki z przemysłem. Czerpał inspirację z różnych źródeł: kultur egzotycznych (nurt orientalny), tradycji antycznej (nurt klasycyzujący), kierunków sztuki awangardowej - fowizmu, kubizmu, neoplastycyzmu, konstruktywizmu (nurt geometryczny), sięgał do folkloru i tradycji lokalnych (nurty narodowe). Podstawowe środki wyrazu stylu to: symetria, płaszczyznowość, kontrastowość kolorystyki, mutiplikacja wzorów geometrycznych oraz geometryzowanie motywów roślinnych i zoomorficznych - służyły podkreśleniu walorów dekoracyjnych obiektów. Art Déco przejawił się głównie w rzemiośle artystycznym, związanym z wyposażeniem wnętrz, ale obejmował także architekturę, rzeźbę i grafikę, modę damską i biżuterię, znalazł swoje odbicie w malarstwie, przeniknął do scenografii teatralnej i filmowej oraz produkcji przemysłowej.

arte povera - termin utworzony w 1967 r. przez włoskiego krytyka G. Celanta dla ujęcia niektórych aspektów takich zjawisk sztuki końca lat 60., jak konceptualizm, minimal art i performance. Wspólną ich cechą jest rezygnacja z obrazu i formy jako celu estetycznego przez używanie w procesie twórczym "bezwartościowych" materiałów, nieartystycznych i prymitywnych surowców (ziemia, cegły, cement, drewno, ołów); arte povera dąży do pozbawienia gotowego dzieła wartości przedmiotowych i komercyjnych. Akcentuje kreacyjną rolę procesu myślowego.

assemblage - termin określający dzieła powstałe ze złożenia fragmentów trójwymiarowych przedmiotów. Jako sposób działania artystycznego wywodzi się z collage'u.

atlant, gigant, telamon - posąg mężczyzny w postawie stojącej (rzadziej siedzącej lub klęczącej), służący  za podporę zamiast kolumny, filara lub pilastra, wspierający głową, barkami albo rękami belkowanie, sufit, balkon, czy inny element architektoniczny. Występował od starożytności, z antyku przejęty został przez renesans i manieryzm włoski oraz niderlandzki; ulubiony motyw dekoracji architektonicznej barokowej i klasycystycznej.

atlant

atrium - 1) w domach staroitalskich pomieszczenie przed główną izbą mieszkalną, w którym palono ognisko; w starożytnym domu rzymskim centralne, reprezentacyjne pomieszczenie, w którym koncentrowało się życie rodzinne; prostokątne, oświetlane przez otwór w dachu, pod którym znajdował się basen na wodę deszczową.
2) w architekturze wczesnochrześcijańskiej dziedziniec otoczony ze wszystkich stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół, pełnił rolę narteksu.

atrium

atrybucja - przypisanie dzieła sztuki o nieznanym autorstwie konkretnemu artyście lub umiejscowienie go w pewnym kręgu artystycznym, szkole lub warsztacie, na zasadzie określonych, obiektywnych kryteriów, jakimi są: sygnatury, monogramy, wiadomości źródłowe i archiwalne, analiza konserwatorska i stylistyczno - porównawcza z innymi dziełami, których autorstwo jest znane.

atrybut - przedmiot lub symbol pozwalający zidentyfikować przedstawioną postać, dodany jako jej znak rozpoznawczy (np. baranek - symbol Chrystusa). Atrybuty występowały w sztuce egipskiej, greckiej, rzymskiej i chrześcijańskiej, w której odgrywały najważniejszą rolę, a także w sztuce nowożytnej świeckiej.

attyka - ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądź szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących się zwykle ponad gzymsem koronującym; attyka pełni funkcję dekoracyjną, służącą zwykle do częściowego lub całkowitego osłonięcia dachu.

attyka

aureola - w sztuce świetlisty otok wokół przedstawionej postaci, symbolizujący przede wszystkim świętość. Aureola wywodzi się z buddyzmu, występuje w sztuce przedchrześcijańskiej. Najbardziej popularna w sztuce chrześcijańskiej, w której występuję od IV w., najwcześniej w przedstawieniach Chrystusa, następnie Matki Boskiej. Aureola pojawia się jako:
1) mandorla w kształcie migdału lub owalu;
2) aureola promienista - typowa dla sztuki gotyku i baroku; promienie proste lub płomieniste;
3) aureola rozproszona zwana często glorią - forma rozproszonego światła, promieniującego z nasyconego nim ciała, szat oraz otoczenia, najczęściej chmur.

aureola: mandorla

aureola promienista

autoportret - portret własny artysty. Pojawił się w średniowieczu. We wczesnym renesansie występował typ autoportretu włączonego w scenerię religijną. Samodzielny autoportret rozwinięty został na przełomie XV i XVI w., co wiązało się z przemianą statusu artysty, który przestawał już być tylko rzemieślnikiem cechowym, a aspirował do rangi artysty wyzwolonego, artysty-humanisty.

awangarda - szersze znaczenie: termin określający wszelaką twórczość nowatorską, węższe: sztuka wschodniej i środkowej Europy począwszy od końcowych lat I wojny światowej do poł. lat 20. włącznie.
W ramach jej funkcjonowały obok siebie rozmaite kierunki artystyczne: dadaizm, konstruktywizm, neoplastycyzm, puryzm, suprematyzm.

awers - strona przednia, głównie monety lub medalu, w przeciwieństwie do tylnej zwanej rewersem; termin używany przede wszystkim w numizmatyce, stosowany jest także do plakiet, rycin, rysunków, kart iluminowanych rękopisów i tkanin. Awersem nazywa się również wewnętrzną stronę dwustronnie rzeźbionego lub malowanego skrzydła ołtarzowego; analogicznie - rewers, strona zewnętrzna skrzydła.

Bibliografia:
Słownik terminologiczny Sztuk Pięknych; Wydawnictwo Naukowe PWN, wydanie piąte, Warszawa 2007